Hüseyin Hilmi veya İştirakçi Hilmi (1885?1, İzmir – 16 Kasım 1922, İstanbul), Türk sosyalist siyasetçi. Osmanlı Sosyalist Fırkası ve Türkiye Sosyalist Fırkası’nın kurucusu ve genel başkanı. Osmanlı İmparatorluğu’nda sosyalizm düşüncesinde öne çıkan isimlerden biridir.
Hüseyin Hilmi’nin hangi yıl doğduğu tam olarak doğrulanamasa da İzmir’de doğduğu bilinmektedir. Gençlik yıllarında babasından miras kalan evi satarak Romanya’ya gittiği ve buradaki sol harekette etkilenerek sol siyaset ile ilgilenmeye başladığı bilinir23.
1908 yılında II. Meşrutiyet’in ilanından sonraki görece özgürlük ortamında sol ve sosyalist fikirleri savunan İştirak dergisini çıkarmaya başlar. İlk sayısı 26 Şubat 1909 yılında çıkan derginin ömrü kısa süreli olacak ve siyasi gerekçelerle 2 Eylül 1910 tarihinde kapatılacaktır. Dergi 1912 yılında tekrar açılacak ve Hüseyin Hilmi Bey ile o kadar özdeşleşecektir ki, Hilmi Bey artık İştirakçi Hilmi olarak bilinmeye başlanır4.
15 Eylül 1910 yılında Osmanlı Sosyalist Fırkası kurulduğunda partinin önde gelen isimleri arasında Hüseyin Hilmi de vardır. Partinin ülkedeki örgütü güçlü olmasa ve Meclis-i Mebusan’a temsilci gönderemese de uluslararası örgütlerle temas halindedir, II. Enternasyonal üyesidir. Hilmi, 1913 yılında Mahmut Şevket Paşa suikastının ardından İttihat ve Terakki tarafından başlatılan muhalefete yönelik tasfiye sonucunda Sinop’a sürülür. I. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar sürgünde kalır ve 1918 sonunda imzalanan Mondros Mütarekesi’ni izleyen günlerde İstanbul’a döner.
1919’un şubat ayında İstanbul’da Türkiye Sosyalist Fırkası’nı kurar. Partinin programı ve söylemi önceki partiye göre daha soldadır. Parti 1920 yılı içinde yoğun bir örgütlenme içinde bulunur ve özellikle İstanbul’daki tersane ve tramvay işçileri arasında yoğun olarak örgütlenir. Parti için en görkemli olay 1921 yılında işgal altındaki İstanbul’da 1 Mayıs kutlamalarını büyük bir işçi toplamıyla gerçekleştirmesi olur5. İşgal kuvvetlerinin engelleme girişimlerine rağmen gerçekleştirilen görkemli eylem gelecekteki işçi mücadelesi için ciddi etkiler bırakacaktır 6. Parti 1922 1 Mayıs’ına bu sefer yeni kurulan farklı örgütlerle birlikte katılacak ancak güç kaybetmeye başlayacak ve üye sayısında ciddi azalma yaşanacaktır.
Hilmi Bey, 15 Kasım 1922 gecesi Kalkandereli Ali Haydar isimli bir polis tarafından vurularak öldürülecektir. Ali Haydar Hilmi’yi öldürdükten sonra elinde cinayet silahıyla kaçmaya çalışırken silah sesi sonucu bölgeye gelen 2 bekçi tarafından yakalandı. Ali Haydar yakalandığında verdiği ifadede Hilmi Bey ile birlikte barhanede içtiklerini, sonradan eğlence mekanına gitmek için tramvaya bindiklerini söyledi. Olay yerine geldiklerinde Hilmi Bey’in sarhoşluk etkisi sonucu kendisine cinsel sarkıntılık yaptığını, bu yüzden kendi namusunu korumak için Hilmi Bey’i öldürdüğünü söyledi. Lakin sonradan ifadesini birtakım kişiler tarafından karanlıkta açılan ateş sonucu öldürüldüğü yönünde değiştirdi. Yargılanıp ceza aldığı bilinmekle birlikte sonradan cezasında indirim uygulandığı ya da salıverilip verilmediği bilinmemektedir. Ölümünün ardındaki gerçekler aydınlatılamamış olsa da faili meçhul şekilde devlet eliyle öldürülmüş olduğu (özellikle de polis şefinin azmettirdiği/emir verdiği iddia edilmiştir) kabul edilmektedir7.
İştirakçi Hilmi ile ilgili yorumlar çok çeşitlidir. Modern sol siyaset üzerine yazan yazarlardan Mete Tunçay, Fethi Tevetoğlu, Aclan Sayılgan ve Yalçın Küçük, Bezmi Nusret Kaygusuz8 Hilmi’yi geçimini soldan sağlayan, derbeder bir kişi olarak resmetmişler ve Baha Tevfik’in elinde adeta bir kukla olduğunu ileri sürmüşlerdir. Ayrıca fikirlerinin sosyalizan değil sadece ilerici sayılabileceğini iddia ederek liberal bir aydın olarak tanımlamışlardır. Ayrıca genel olarak kabul edilen bir varsayıma dayanan yorumlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda o dönemde işçi sınıfı bulunmadığından işçi sınıf ideolojisi olan sosyalizmin de olamayacağı belirtilerek, sosyalist bir partinin kurulması dayatmacılık ve maceracılık olarak hor görülmüştür. Hilmi ise yayınlarında bu savlara cevap verecek, gerçekleştirdiği işçi örgütlenmesiyle ciddiye alınması gerektiğini gösterecektir. Kurulmasına öncülük ettiği işçi örgütleri kuruldukları iş kollarında ileride çok güçlü sınıf hareketi geliştirecek kaynaklar olacaktır9. Hilmi sosyalizme dair fikirlerini Mütareke döneminde yayınladığı İdrak isimli gazetedeki seri yazılarda sıralama şansı bulur. Buradaki “Sosyalizm Nedir?” yazı dizisi Marksist literatürü Türkçeye çevirme girişiminin başlangıcıdır. Ülkedeki kapitalist sistemi eleştiren Hilmi, işçi hayatı, sermaye ve saltanat ilişkileri gibi konulara eğilir. O dönemdeki milliyetler meselesinde halkların bir arada yaşamasını savunur, reji idaresini eleştirir.
Orijinal kaynak: hüseyin hilmi. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Tekin, s.3 ↩
Hamit Erdem, Osmanlı Sosyalist Fırkası ve İştirakçi Hilmi, İstanbul: Sel Yayıncılık, 2012. ↩
İştirakçi Hilmi hakkında tarihçiler arasında ortak bir görüş yoktur. Kimi tarihçiler İstanbul’daki 1 Mayıs kutlamalarına iznin İngiliz İşgal Kuvvet Komutanlığı tarafından verildiğini iddia etse de bunu ispatlayan bir belge bulunmamaktadır. Ortaya konan iddialar çoğunlukla anı anlatımlarına dayanmaktadır. ↩
Kaygusuz, Bezmi Nusret, Bir Roman Gibi, 1955 s.77-78 ↩
Benlisoy, Çetinkaya s.167 ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page